Gent'o'j kaj Lingv'o Inter'naci'a*

de L. L. Zamenhof

Estim'at'a'j sinjor'o'j! — Kvankam la nom'o de vi'a kongres'o est'as “Kongres'o de Ras'o'j”, tamen permes'u. al mi, ke mi parol'u ne sol'e pri ras'o'j, sed ankaŭ pri gent'o'j, ĉar ambaŭ egal'e signif'as etn'ologi'a'n grup'o'n da hom'o'j kaj diferenc'as nur per si'a ampleks'o. La sam'a'j rilat'o'j, nur ebl'e en pli aŭ mal'pli grand'a mezur'o, reg'as inter la gent'o'j, kiel inter la ras'o'j, kaj tre oft'e est'as mal'facil'e dir'i, ĉu tiu aŭ ali'a hom'a grup'o prezent'as ras'o'n aŭ gent'o'n.

La reciprok'a batal'ad'o inter la divers'a'j hom'a'j ras'o'j kaj gent'o'j est'as la plej grand'a mal'feliĉ'o de la hom'ar'o. Se la Kongres'o de Ras'o'j pov'us trov'i i'a'n rimed'o'n, por for'ig'i, aŭ almenaŭ mal'fort'ig'i la reciprok'a'n mal'am'o'n kaj batal'ad'o'n inter la hom'a'j gent'o'j, ĝi pov'us est'i kalkul'at'a al la plej grav'a'j el ĉiu'j kongres'o'j, kiu'j iam ekzist'is. Sed, por tio'n ating'i, la kongres'o dev'as ne kontent'ig'i si'n per teori'a rezon'ad'o, kiu for'flug'as sen'cel'e, kiel vent'o, ne serĉ'i van'a'j'n kompromis'o'j'n, kiu'j flik'as unu lok'o'n, krev'ig'ant'e ali'a'n; ĝi dev'as antaŭ ĉio esplor'i kaj trov'i la kaŭz'o'n de la ekzist'ant'a mal'bon'o kaj serĉ'i rimed'o'n, por for'ig'i, aŭ almenaŭ mal'fort'ig'i tiu'n kaŭz'o'n.

Kio est'as la ĉef'a, ebl'e eĉ la sol'a kaŭz'o de la mal'am'o inter la gent'o'j?

Ĉu cirkonstanc'o'j politik'a'j, t.e. konkur'ad'o inter tiu'j hom'a'j grup'o'j, kiu'j'n ni nom'as regn'o'j? Ne! ĉar oni ja sci'as, ke ekzempl'e german'o el German'uj'o ne sent'as i'a'n natur'a'n mal'am'o'n kontraŭ german'o el Aŭstr'uj'o, german'o'j nask'it'a'j kaj loĝ'ant'a'j en pli divers'a'j regn'o'j hav'as inter si reciprok'a'n simpati'o'n, dum ekzempl'e german'o'j kaj slav'o'j, nask'it'a'j kaj loĝ'ant'a'j en la sam'a regn'o, rigard'as si'n reciprok'e kiel fremd'ul'o'j'n kaj — se la hom'ec'o ne super'as en ili la grup'a'n ego'ism'o'n — ili si'n reciprok'e mal'am'as kaj inter'batal'as. Sekv'e ne la ekzist'ad'o de regn'o'j kre'as la gent'o'j'n kaj la inter'gent'a'n mal'am'o'n.

Ĉu ĝi'n kre'as la konkur'ad'o ekonomi'a? Ne! Oft'e efektiv'e ni aŭd'as la kri'o'n: “Danĝer'o! Tiu aŭ ali'a gent'o, ni'n ekonomi'e en'glut'os! Ni mal'am'u ĝi'n, ni prem'u ĝi'n, ni batal'u kontraŭ ĝi!” Sed ĉiu hom'o, kiu'n ne blind'ig'as ŝovinism'o, facil'e pov'as kompren'i, ke tiu'j kri'o'j est'as tut'e sen'senc'a'j, ke ni mal'am'as fremd'a'j'n gent'o'j'n, ne ĉar ni tim'as, ke ili ni'n ekonomi'e en'glut'os, sed ni kri'as pri en'glut'ad'o tial, ke ni ili'n mal'am'as. Ĉar se efektiv'e ekonomi'a tim'o est'us kaŭz'o de ni'a mal'am'o, tiam en ĉiu land'o ĉiu'j provinc'o'j kaj urb'o'j dev'us ja tiel sam'e reciprok'e si'n mal'am'i kaj kontraŭ'batal'i. Ĉu efektiv'e pro kaŭz'o'j ekonomi'a'j ekzempl'e la milion'o'j da rus'a'j mal'riĉ'ul'o'j mal'am'as la milion'o'j'n da ĥin'a'j mal'riĉ'ul'o'j dum, por defend'i si'a'j'n rus'a'j'n prem'ant'o'j'n kontraŭ fremd'ul'o'j, ili tiel volont'e verŝ'as si'a'n sang'o'n? Kompren'ebl'e ne, ĉar la rus'a soldat'o, mort'ig'ant'e ĥin'a'n soldat'o'n, sci'as tre bon'e, ke tiu ĉi last'a neniam far'us al li tiom da mal'bon'o, kiom li'a sam'gent'a “pugn'o”. Sekv'e ne kaŭz'o'j ekonomi'a'j kre'as la inter'gent'a'n mal'am'o'n.

Ĉu ĝi'n kre'as la reciprok'a mal'proksim'ec'o, la mal'sam'ec'o de la geografi'a'j, klimat'a'j kaj ali'a'j cirkonstanc'o'j, kiu'j kaŭz'as i'a'n natur'a'n fremd'ec'o'n kaj antipati'o'n inter la gent'o'j? Ne! Mal'proksim'ec'o kaj mal'sam'ec'o de lok'a'j klimat'a'j cirkonstanc'o'j efektiv'e kaŭz'as kelk'a'n mal'sam'ec'o'n de la ekster'aĵ'o kaj de la karakter'o de hom'o'j, sed ne kaŭz'as gent'o'j'n nek inter'gent'a'n mal'am'o'n. La geografi'a kaj lok'natur'a diferenc'o inter Peterburg'an'o kaj Odes'an'o aŭ inter Kiev'an'o kaj Krasnojarskano est'as sen'kompar'e mult'e pli grand'a, ol ekzempl'e inter Berlin'an'o kaj Varsovi'an'o, kaj tamen inter la unu'a'j reg'as la sent'o de plen'a sam'gent'ec'o kaj frat'ec'o, dum inter la last'a'j ĉiam reg'as la sent'o de plen'a reciprok'a fremd'ec'o kaj plej fanatik'a inter'gent'a mal'am'o. Sekv'e ne la mal'sam'ec'o de la geografi'a'j kaj klimat'a'j cirkonstanc'o'j kre'as la inter'gent'a'n mal'am'o'n.

Ĉu ĝi'n kre'as la fakt'o, ke mal'sam'a'j ras'o'j kaj gent'o'j diferenc'as inter si per la ec'o'j de korp'o? Ne! Intern'e de ĉiu gent'o ni hav'as hom'o'j'n kun la plej mal'sam'a kolor'o de la haŭt'o, kun plej mal'sam'a grand'ec'o, form'o de la korp'o kaj de ĝi'a'j apart'a'j part'o'j; oft'e du person'o'j el la sam'a gent'o mult'e pli diferenc'as inter si reciprok'e per la korp'o, ol ekzempl'e mez'a Japan'o de mez'a Franc'o; kaj tamen al neni'u iam ven'as en la kap'o'n eĉ la plej mal'grand'a ide'o, divid'i la membr'o'j'n de ia popol'o en apart'a'j'n grup'o'j'n laŭ la korp'a'j form'o'j, kaj supoz'i, ke tia'j grup'o'j dev'as si'n reciprok'e mal'am'i kaj kontraŭ'batal'i. Pri la pli'mult'o da fremd'a'j gent'o'j jam nun neni'u el ni dub'as, ke la mal'simil'ec'o inter ili'a'j korp'o'j kaj ni'a'j est'as por ni tut'e indiferent'a, ni plej'part'e ĝi'n eĉ tut'e ne pov'as disting'i, oft'e ĝi eĉ rekt'e ni'n al'log'as, dank’ al ne'konsci'a leĝ'o de la natur'o, kiu fiziologi'e favor'as inter'miks'o'n de la gent'o'j.

Nur pri unu sol'a ras'o at mult'a'j el ni ŝajn'as, ke ni hav'as kaj ĉiam hav'os kontraŭ ĝi antipati'o'n natur'a'n, tio est'as la ras'o nigr'a. Sed pli atent'a pri'medit'o facil'e montr'os al ni, ke la kaŭz'o de tiu antipati'o est'as tut'e ali'a: la nigr'ul'o'j, kun kiu'j ni, blank'ul'o'j, kun'puŝ'iĝ'as, antaŭ tre ne'long'e est'is ankoraŭ sovaĝ'ul'o'j kaj post'e sklav'o'j, kaj la pli'mult'o el ili konserv'as ankoraŭ la karakter'a'j'n trajt'o'j'n aŭ la sekv'o'j'n de long'a barbar'ec'o kaj sklav'ec'o, kaj tio ni'n, hom'o'j'n liber'a'j'n kaj jam de long'e civiliz'it'a'j'n, pur'e instinkt'e for'puŝ'as. La sent'o'j de blank'ul'o koncern'e nigr'ul'o'n — tiu sent'o, kiu ŝajn'as al ni in ras'a antipati'o — est'as en efektiv'ec'o tut'e la sam'a, kiel la sent'o de hered'a aristokrat'o koncern'e krud'a'n kamp'ul'o'n, kiu est'as mal'agrabl'a al li pro si'a ne'inteligent'ec'o kaj mal'elegant'a'j manier'o'j. Sed kiam post kelk'a temp'o ĉe la nigr'ul'o'j mal'aper'os ĉiu'j trajt'o'j de est'int'a barbar'ec'o kaj sklav'ec'o, kiam ili ating'os potenc'a'n grad'o'n da kultur'o, el'ŝov'os el si'a mez'o mult'e da grand'a'j hom'o'j — tiam tut'e sen'dub'e la nun'a sen'konsci'a mal'estim'o kaj antipati'o ced'os lok'o'n al respekt'o, kaj tiam ni'n jam cert'e ne for'puŝ'os ili'a nigr'a haŭt'o aŭ dik'a'j lip'o'j. Ĉiu el ni pov'as vid'i en si'n propr'a popol'o mult'a'j'n person'o'j'n, kies korp'o'j mult'e pli mal'plaĉ'as al ni, ol la korp'o de ia ali'ras'an'o; se ili'a'j korp'o'j est'as por ni tro mal'agrabl'a'j, ni ebl'e ili'n evit'as; sed ĉu pro la form'o de ili'a korp'o ni ili'n mal'am'as aŭ persekut'as? Ne! Ne la mal'sam'ec'o de la korp'a'j form'o'j kre'as la inter'gent'a'n mal'am'o'n.

Ĉu ĝi'n kre'as la mal'sam'ec'o de la mens'o'j? Ne! La cerb'o'j kaj la kor'o'j de la hom'o'j el ĉiu'j gent'o'j est'as laŭ si'a natur'o tut'e egal'a'j; kaj se ni tiel oft'e vid'as mal'sam'ec'o'n de mens'o'j, tio est'as ne propr'aĵ'o gent'a, sed propr'aĵ'o individu'a, aŭ de'pend'as nur de la cirkonstanc'o'j, en kiu'j la individu'o aŭ la tut'a gent'o viv'as. Se ni vid'as grand'eg'a'n diferenc'o'n inter la mens'o'j de ia intern'e-Afrik'a gent'o kaj la mens'o'j de ia Eŭrop'a popol'o, la kaŭz'o konsist'as ne en la mal'sam'ec'o de la gent'a'j ec'o'j, sed en la mal'sam'ec'o de la civilizaci'o aŭ de la politik'a'j aranĝ'o'j. Don'u al la Afrik'an'o'j sen prem'ad'o kaj mal'am'o alt'a'n hom'a'n civilizaci'o'n, kaj tiam ili'a'j mens'o'j neniom diferenc'os de ni'a'j. For'pren'u de ni ni'a'n tut'a'n civilizaci'o'n, kaj tiam ni'a'j mens'o'j neniom diferenc'os de la mens'o'j de Afrik'an'a'j hom'manĝ'ant'o'j. Sekv'e ni hav'as ĉi tie ne diferenc'o'n de gent'a'j mens'o'j, sed diferenc'o'n de kler'ec'o, kiu'n ni en pli aŭ mal'pli grand'a mezur'o pov'as vid'i ankaŭ inter la divers'a'j klas'o'j aŭ divers'a'j histori'a'j period'o'j de la sam'a gent'o.

Ke la divers'a'j mens'o'j ne prezent'as i'a'n aparten'aĵ'o'n gent'a'n, tio'n pruv'as ne sol'e la fakt'o, ke egal'manier'e eduk'it'a'j hom'o'j el ĉiu'j Eŭrop'a'j gent'o'j hav'as tut'e egal'a'j'n mens'o'j'n, sed tio'n ankoraŭ pli bon'e pruv'as la kompar'o ekzempl'e inter civiliz'it'a antikv'a Egipt'uj'an'o, civiliz'it'a nun'temp'a Japan'o kaj civiliz'it'a Eŭrop'an'o: ili tri aparten'as ne sol'e al mal'sam'a'j gent'o'j, sed eĉ al tut'e mal'sam'a'j ras'o'j kaj kontinent'o'j, kaj tamen — se ni apart'ig'os la cirkonstanc'o'j'n de temp'o, lok'o kaj religi'o — ĉu la mens'o'j de tiu'j Afrik'an'o, Azi'an'o kaj Eŭrop'an'o ne aper'os al ni tut'e egal'a'j? Ĉu ekzempl'e la mens'o de tut'e ali'ras'a japan'a scienc'ul'o ne est'as la sam'a, kiel la mens'o de Eŭrop'a scienc'ul'o, malgraŭ ke ankoraŭ antaŭ 50 jar'o'j inter la Japan'o'j kaj Eŭrop'an'o'j ekzist'is ŝajn'e kolos'a mal'sam'ec'o?

Se unu hom'a grup'o hav'as aŭ ŝajn'as hav'i iom ali'a'n karakter'o'n, ol ali'a grup'o, tio ven'as ne de ia apart'a gent'a mens'o, sed nur de apart'a'j cirkonstanc'o'j, en kiu'j la grup'o viv'as: grup'o, eduk'it'a en sklav'ec'o, ne pov'as hav'i tia'n kuraĝ'a'n kaj liber'a'n ten'iĝ'o'n, kiel grup'o, eduk'it'a en liber'ec'o; grup'o, kiu ne hav'is la ebl'o'n i'o'n lern'i, ne pov'as hav'i tia'n larĝ'a'n spirit'a'n horizont'o'n, kiel grup'o, kiu mult'e lern'is, grup'o, al kiu est'as mal'permes'it'e hav'i ali'a'j'n labor'en'spez'o'j'n krom komerc'o, ne pov'as hav'i tia'n karakter'o'n, kiel grup'o, kiu ĉiam viv'as kun la ter'o kaj natur'o. Ŝanĝ'u la cirkonstanc'o'j'n de la grup'a viv'o, kaj tiam — kio'n ni jam oft'e vid'is en la histori'o — morgaŭ la grup'o A hav'os karakter'o'n de la grup'o B kaj la grup'o B la karakter'o'n de la grup'o A. Ne, ne ia mal'sam'ec'o de la natur'a'j mens'o'j kre'as la gent'o'j'n kaj la inter'gent'a'n mal'am'o'n.

Ĉu ĝi'n kre'as la mal'sam'ec'o de la de'ven'o? Efektiv'e, en la unu'a moment'o ŝajn'as, ke tio est'as la plej ĉef'a kaŭz'o de la inter'gent'a mal'am'o. Ni sci'as, ke ĉiu el ni am'as “si'a'n sang'o'n”, ke ĉiu el ni mult'e pli am'as si'a'n frat'o'n aŭ sam'famili'an'o'n, ol ĉiu'n “fremd'ul'o'n”. La intern'e al'tir'a kaj ekster'e for'puŝ'a apart'iĝ'ad'o de la famili'o'j prezent'as jam prototip'o'n de reciprok'a rilat'o inter gent'o'j kaj ras'o'j, kiu'j pro supoz'o de de'ven'o prezent'as ja neni'o'n ali'a'n, ol famili'o'j'n en pli vast'a mezur'o. Tamen, kvankam sam'gent'an'o'j nom'as si'n “sam'sang'ul'o'j” kaj “frat'o'j”, est'as tre facil'e pruv'i, ke la analogi'o inter famili'o'j kaj gent'o'j kaj la grav'ec'o de la de'ven'o por la inter'gent'a'j rilat'o'j est'as nur ŝajn'a. Sam'famili'an'o'j sci'as, ke ili'n nask'is la sam'a'j ge'patr'o'j aŭ la sam'a'j ge'av'o'j; sam'gent'an'o'j analogi'e kred'as, ke antaŭ mult'e da cent'jar'o'j aŭ mil'jar'o'j ili'n nask'is la sam'a'j pra'pra'av'o'j; sed tiu kred'o est'as nur supoz'o, kiu est'as baz'it'a ekskluziv'e nur sur la sam'ec'o de la lingv'o kaj religi'o, kaj kiu en la pli'mult'o da okaz'o'j est'as tut'e mal'ĝust'a. Kaŭz'e de konstant'a inter'miks'iĝ'ad'o de la popol'o'j, neni'u (krom kelk'a'j hered'a'j kast'o'j, kiel ekzempl'e la kast'o'j hind'a'j aŭ la hebre'a'j kohen'o'j kaj levid'o'j) en la nun'a temp'o pov'as sci'i, al kiu gent'o aparten'is li'a pra'pra'av'o. Ne sol'e oni ne pov'as pruv'i, ke ĉiu nun'a loĝ'ant'o de la ter'o aparten'as al la sam'a gent'o, al kiu aparten'is li'a'j mal'proksim'a'j pra'av'o'j, sed kontraŭ'e: el tiu'j person'o'j, kiu'j sci'as si'a'n de'ven'o'n (krom la religi'e ferm'it'a'j kast'o'j), la pli'mult'o sci'as tut'e preciz'e, ke ili'a'j pra'av'o'j aparten'is ne al tiu gent'o, al kiu ili mem nun aparten'as. Kaj tamen ĉu iu pov'us dir'i, ke ekzempl'e la grand'a'j rus'a'j verk'ist'o'j Karamzin, Puŝkin aŭ Lermontov ne est'is pur'a'j, plej pur'a'j rus'o'j, kvankam ili'a'j pra'av'o'j est'is ne'rus'o'j? Ĉiu'j parol'o'j pri de'ven'o kaj hered'a sang'o est'as nur fraz'o'j kaj pretekst'o'j, por prav'ig'i ni'a'j'n sent'o'j'n, kiu'j efektiv'e hav'as tut'e ali'a'n baz'o'n. Ni sent'as gent'a'n mal'am'o'n kontraŭ tiu aŭ ali'a person'o ne pro li'a'j supoz'at'a'j pra'av'o'j, sed nur tial, ke li mem est'as fakt'e fremd'a por ni per si'a lingv'o kaj si'a religi'o. Se la ge'patr'a kaj famili'a lingv'o de iu est'as la rus'a kaj li'a religi'o est'as la rus'a (grek-ortodoks'a), tiam — kia ajn est'us li'a de'ven'o, kie ajn li loĝ'us, kia'n korp'a'n ekster'ec'o'n li hav'us — li mem kaj ĉiu'j li'a'j ĉirkaŭ'ant'o'j vid'as en li Rus'o'n. Se, kontraŭ'e, iu eĉ sci'as tut'e preciz'e, ke li'a'j pra'av'o'j est'is pur'a'j Rus'o'j, sed li mem hav'as lingv'o'n kaj religi'o'n ne rus'a'j'n, tiam nek li mem nek ali'a'j nom'as li'n Rus'o. Kompren'ebl'e, se iu mem ne nask'iĝ'is kun la lingv'o kaj religi'o de tiu aŭ ali'a popol'o, sed nur post'e akcept'is ili'n, tiam li'a'j propr'a'j gent'a'j sent'o'j kaj la rilat'o'j de ali'a'j person'o'j al li oft'e ne pov'as subit'e per unu foj'o ŝanĝ'iĝ'i; sed li'a id'ar'o jam plen'e kaj por ĉiam solv'iĝ'as en la dir'it'a gent'o.

Est'as kompren'ebl'e, ke ju pli mal'proksim'e (geografi'e kaj etn'ologi'e) star'as la akcept'int'o'j de fremd'a lingv'o kaj religi'o, des pli mal'rapid'e est'os la proced'o de la solv'iĝ'ad'o; sed la proced'o nepr'e far'iĝ'os, est'os nur demand'o pri la temp'o. Se ekzempl'e en la centr'a Afrik'o viv'us ia popol'o, kiu (ne de hieraŭ, sed jam de cent jar'o'j, ne en la instru'it'a'j klas'o'j, sed en la tut'a popol'o) parol'us la lingv'o'n franc'a'n (ne kripl'ig'it'a'n, sed tut'e pur'a'n) kaj hav'us tiu'n sam'a'n religi'o'n kaj mor'o'j'n, kiel la pli'mult'o de la metropol'a'j franc'o'j, — ĉu tiam la franc'a'j naci'ist'o'j-ŝovinist'o'j ne vid'us en ili ver'a'j'n franc'o'j'n? Mult'e pli rapid'e ir'as la proced'o ĉe pli grand'a geografi'a kaj etn'ologi'a proksim'ec'o. Ekzempl'e prezent'u al vi, ke hodiaŭ ĉiu'j hungar'o'j forges'is por ĉiam la lingv'o'n hungar'a'n kaj komenc'is parol'i nur la lingv'o'n de la german'o'j: ĉu en tia okaz'o post 30 ĝis 40 jar'o'j ekzist'us inter ambaŭ gent'o'j ia diferenc'o aŭ gent'a mal'am'o? Cert'e ne, ĉar ili por ĉiam far'iĝ'us unu gent'o. Prezent'u al vi, ke hodiaŭ ĉiu'j hebre'o'j decid'is for'ĵet'i por ĉiam la hebre'a'n religi'o'n kaj akcept'is la religi'o'n de la popol'o'j, kiu'j ili'n ĉirkaŭ'as; ĉu en tia okaz'o post 30 ĝis 40 jar'o'j ekzist'us ankoraŭ ia diferenc'o inter hebre'o'j kaj ne-hebre'o'j, ia “hebre'a problem'o”, ia antisemit'ism'o aŭ filosemit'ism'o? Cert'e ne, ĉar per la ŝanĝ'o de la religi'o la tut'a tiel nom'at'a “hebre'a ras'o” por ĉiam mal'aper'us. Sekv'e ne la mal'sam'ec'o de la de'ven'o, kiu est'as nur pretekst'o, sed ne kaŭz'o, kre'as la gent'o'j'n kaj la inter'gent'a'n mal'am'o'n.

* * *

Kio do est'as la ver'a kaŭz'o de la inter'gent'a dis'ec'o kaj mal'am'o? El ĉio, kio'n mi supr'e montr'is, oni pov'as jam vid'i, ke, malgraŭ ĉi'a'j kvazaŭ'scienc'a'j teori'o'j pri ras'a'j apart'aĵ'o'j, klimat'o'j, hered'a sang'o k. t. p., la ver'a'j mur'o'j inter la gent'o'j, la ver'a kaŭz'o de ĉia inter'gent'a mal'am'o est'as nur la mal'sam'ec'o de la lingv'o'j kaj religi'o'j. Precip'e la lingv'o hav'as tia'n grand'eg'a'n kaj preskaŭ ekskluziv'a'n rol'o'n en la diferenc'ad'o de la gent'o'j, ke en kelk'a'j lingv'o'j la vort'o'j “lingv'o” kaj “gent'o” est'as plen'a'j sinonim'o'j. Se du hom'o'j parol'as la sam'a'n lingv'o'n, sen reciprok'a humil'ig'o, kun egal'a'j rajt'o'j pri tiu lingv'o, kaj dank al ĝi ili ne sol'e reciprok'e si'n kompren'as, sed hav'as la sam'a'n literatur'o'n (buŝ'a'n aŭ skrib'a'n), la sam'a'n eduk'o'n, la sam'a'j'n ideal'o'j'n, la sam'a'n hom'a'n dign'o'n kaj rajt'o'j'n; se ili krom tio hav'as la sam'a'n “Di'o'n”, la sam'a'j'n fest'o'j'n, la sam'a'j'n mor'o'j'n, la sam'a'j'n tradici'o'j'n, la sam'a'n viv'aranĝ'o'n: tiam ili sent'as si'n tut'e frat'a'j unu rilat'e al la ali'a, tiam ili sent'as, ke ili aparten'as al unu gent'o. Se du hom'o'j reciprok'e si'n ne kompren'as, se ĉiu el ili krom tio hav'as tut'e ali'a'j'n mor'o'j'n kaj viv'aranĝ'o'j'n, tiam ili rigard'as si'n kiel fremd'ul'o'j'n, kiel mut'ul'o'j'n, barbar'o'j'n, instinkt'e evit'as si'n reciprok'e kaj reciprok'e al si mal'konfid'as, kiel oni instinkt'e mal'konfid'as al ĉio, kio kaŝ'iĝ'as por ni en mal'lum'o.

Est'as ver'e, ke mult'a'j el ni pov'as inter'kompren'iĝ'i kun ali'gent'an'o'j, kaj tio est'as la kaŭz'o, ke en la plej kler'a'j klas'o'j la inter'gent'a'j mur'o'j est'as mal'pli dik'a'j; est'as ver'e, ke mult'a'j el ni kon'as kaj just'e taks'as la esenc'o'n de fremd'a'j religi'o'j, kaj tio est'as la kaŭz'o, ke hom'o'j ver'e pens'ant'a'j neniam mal'am'as ali'gent'an'o'n pro la ali'ec'o de li'a religi'o; sed por ke reciprok'a si'n'kompren'ad'o efektiv'e inter'lig'u du hom'o'j'n, est'as neces'e, ke pri la parol'at'a lingv'o ambaŭ sent'u si'n egal'rajt'a'j; por ke la religi'o ne prezent'u mur'o'n inter du hom'o'j, est'as neces'e, ke ili ambaŭ ne sol'e est'u reciprok'e toler'em'a'j en princip'o'j de intern'a kred'o, kiu de inteligent'a'j hom'o'j est'as afer'o individu'a kaj ne de'pend'as de la gent'o, sed ke ankaŭ divers'a'j ekster'a'j religi'a'j viv'aranĝ'o'j ili'n ne dis'ig'u.

* * *

Ĉio supr'e dir'it'a al'konduk'as ni'n al la sekv'ant'a konklud'o princip'a: La inter'gent'a dis'ec'o kaj mal'am'o plen'e mal'aper'os en la hom'ar'o nur tiam, kiam la tut'a hom'ar'o hav'os unu lingv'o'n kaj unu religi'o'n; ĉar tiam la tut'a hom'ar'o en efektiv'ec'o prezent'os nur unu gent'o'n. Daŭr'os tiam en la hom'ar'o tiu'j divers'a'j mal'pac'o'j, kiu'j reg'as intern'e de ĉiu land'o kaj gent'o, kiel ekzempl'e mal'pac'o'j politik'a'j, parti'a'j, ekonomi'a'j, klas'a'j k. t. p.; sed la plej terur'a el ĉiu'j mal'pac'o'j, la mal'am'o inter'gent'a, tut'e mal'aper'os.

Princip'e ĉiu am'ant'o de la hom'ar'o sekv'e dev'as cel'i al tio, ke la tut'a hom'ar'o hav'u unu lingv'o'n kaj unu religi'o'n. Sed ĉu praktik'e tio est'as neces'a? Ne! Mal'feliĉ'ig'a por la hom'ar'o est'as ne la ekzist'ad'o de la gent'o'j, sed ili'a ĝis nun tut'e ne'evit'ebl'a reciprok'a al'trud'iĝ'ad'o. Ĉiu'foj'e, kiam mi vol'as inter'rilat'i kun ali'gent'an'o, est'as nepr'e neces'e, ke aŭ mi al'trud'u al li mi'a'n lingv'o'n kaj mor'o'j'n, aŭ li al'trud'u al mi si'a'j'n. Kiam mal'aper'os tiu bedaŭr'ind'a neces'ec'o de al'trud'ad'o, tiam mal'aper'os la inter'gent'a mal'am'o.

Tut'e sam'e, kiel por intern'a pac'o en ia land'o ne est'as neces'e, ke la famili'o'j kun si'a'j famili'a'j mor'o'j kaj tradici'o'j mal'aper'u, sed est'as nur neces'e, ke ili ne bezon'u al'trud'i si'a'j'n famili'a'j'n apart'aĵ'o'j'n al ali'a'j famili'o'j kaj ke por ĉiu'j ekster'famili'a'j afer'o'j ekzist'u leĝ'o'j kaj mor'o'j neŭtral'e-land'a'j, tiel sam'e por la pac'o de la hom'ar'o ne est'as neces'e, ke la gent'o'j nepr'e mal'aper'u, sed est'as nur neces'e, ke ili trov'u tia'n “mod'us vivendi”, kiu permes'us al ili for'ig'i si'a'j'n ekster'a'j'n pik'il'o'j'n kaj ne al'trud'i al si reciprok'e si'a'j'n gent'a'j'n apart'aĵ'o'j'n. Est'as neces'e, ke la hom'ar'o aranĝ'u si'a'n viv'o'n tia'manier'e, ke: konserv'ant'e si'a'n gent'a'n lingv'o'n kaj gent'a'n religi'o'n en la intern'a viv'o de si'a lingv'a aŭ religi'a grup'o, la hom'o'j por ĉiu'j rilat'o'j inter'gent'a'j uz'u lingv'o'n neŭtral'e-hom'a'n kaj viv'u laŭ etik'o, mor'o'j kaj viv'aranĝ'o'j neŭtral'e-hom'a'j.

* * *

Kia'manier'e oni pov'as tio'n ating'i pri afer'o'j religi'a'j, pri tio mi nun ne parol'as, ĉar: (1) tio ne est'as la tem'o de mi'a memuar'o kaj postul'as pri'parol'o'n tut'e special'a'n kaj vast'a'n; (2) ĉar la religi'o ne est'as io natur'e gent'a, sed de'pend'as de la vol'o de la hom'o'j kaj prezent'as part'o'n de la hom'a civilizaci'o, tial la religi'a unu'iĝ'o de la popol'o'j jam de long'e komenc'iĝ'is per si mem, kaj ĝi'n mal'help'as nur cirkonstanc'o'j tut'e flank'a'j, kiu'j baldaŭ pas'os: kiam unu'flank'e en ĉiu'j land'o'j mal'aper'os la privilegi'it'ec'o de tiu aŭ ali'a religi'o kaj sekv'e ĉiu pov'os ŝanĝ'i si'a'n de'nask'iĝ'a'n religi'o'n sen perfid'o kontraŭ si'a'j sufer'ant'a'j sam'gent'an'o'j, kaj kiam ali'flank'e ekzist'os religi'o, kies dogm'o'j'n ĉiu hom'o pov'os akcept'i sen mal'honest'ec'o kontraŭ si'a konscienc'o, tiam tre rapid'e la tut'a hom'ar'o aranĝ'os si'a'n religi'a'n viv'o'n en egal'a manier'o.

Ceter'e la unu'iĝ'o religi'a est'as fort'e lig'it'a kun la unu'iĝ'o lingv'a. Est'as afer'o tut'e sen'dub'a, ke ju pli la hom'o'j komunik'iĝ'ad'os sur neŭtral'e-lingv'a fundament'o, ju pli per tiu egal'rajt'a kaj sen'gent'a lingv'o ili'a literatur'o, ide'o'j kaj ideal'o'j unu'iĝ'os, des pli rapid'e ili ankaŭ en rilat'o religi'a inter'asimil'iĝ'os. La tut'a problem'o de la unu'iĝ'o de la hom'ar'o kaj de la mal'aper'o de inter'gent'a mal'am'o koncentr'iĝ'as sekv'e en unu afer'o, en unu sol'a afer'o; kaj tiu'n ĉi afer'o'n mi plej insist'e rekomend'as al vi'a atent'o, vi, kiu'j kun'ven'is, por pri'pens'i la problem'o'n de amik'ec'o kaj just'ec'o inter la gent'o'j kaj la ras'o'j. Tiu afer'o est'as: por ĉiu'j rilat'o'j inter'gent'a'j oni dev'as uz'i lingv'o'n neŭtral'a'n, por ĉiu facil'e akir'ebl'a'n, al ĉiu egal'rajt'e aparten'ant'a'n. Al ĉiu kiu ne vol'as parol'i kun ni en ni'a lingv'o, ni parol'u en lingv'o neŭtral'a, kaj tiam mal'aper'os la ĉef'a kaŭz'o de inter'gent'a mal'am'o kaj humil'ig'o; ĉiu gent'o, kiu ne vol'as humil'ig'it'e akcept'i kultur'o'n en lingv'o de si'a'j mal'amik'o'j aŭ de fier'a'j najbar'o'j, hav'u la ebl'o'n akcept'i ĝi'n en ne'humil'ig'a lingv'o neŭtral'e-hom'a, — kaj tiam baldaŭ ne ekzist'os plu gent'o'j sen'kultur'a'j.

* * *

Ĉu tia neŭtral'a lingv'o pov'as ekzist'i? Jes, ĉar ĝi jam de long'e ekzist'as, bon'eg'e funkci'as, hav'as grand'eg'a'n mult'o'n da uz'ant'o'j kaj riĉ'a'n, potenc'e kresk'ant'a'n literatur'o'n. Tiu lingv'o, kiu hav'as neniu'n material'a'n aŭ moral'a'n mastr'o'n, sed est'as plen'e liber'a kaj egal'rajt'a, aparten'aĵ'o de ĉiu'j si'a'j uz'ant'o'j kaj postul'as de ili nur, ke apart'a'j ambici'a'j person'o'j ne romp'u kaj ne ŝanĝ'u ĝi'n sen komun'a inter'konsent'o, — tiu lingv'o ne sol'e ekzist'as kaj bon'eg'e funkci'as, sed ĝi ankaŭ jam nun perfekt'e plen'um'as tiu'n rol'o'n, pri kiu mi supr'e parol'is, t. e. la rol'o'n de inter'hom'a frat'ig'ant'o kaj de for'ig'ant'o de ĉiu'j mur'o'j kaj mal'am'o inter la gent'o'j. Kiu vol'as konvink'iĝ'i pri tio, kiel bon'eg'e tiu lingv'o pov'as est'i uz'at'a egal'e de ĉiu'j ras'o'j, kiu vol'as konvink'iĝ'i pri tio, kia'n grand'eg'a'n gent'unu'ig'a'n fort'o'n posed'as tiu neŭtral'a, al ĉiu'j egal'e aparten'ant'a lingv'o, tiu ne ag'u kiel tiu'j scienc'ul'o'j, kiu'j post kelk'jar'a bon'eg'a funkci'ad'o de fer'voj'o verk'is grand'a'j'n traktat'o'j'n pri ne'ebl'ec'o de fer'voj'o; li ne diskut'u teori'e, ne babil'u pseŭdo'scienc'a'j'n fraz'o'j'n pri ras'a'j apart'aĵ'o'j, sed li vizit'u unu el la ĉiu'jar'a'j universal'a'j kongres'o'j de Esperant'ist'o'j; li vid'os tie la perfekt'a'n harmoni'o'n inter la gent'o'j; li vid'os per si'a'j propr'a'j okul'o'j kaj aŭd'os per si'a'j propr'a'j orel'o'j, kiel la inter'rilat'ad'o sur neŭtral'a, neniu'n humil'ig'ant'a fundament'o absolut'e for'ig'as kaj forges'ig'as ĉiu'j'n bar'o'j'n kaj fremd'ec'o'n inter la gent'o'j — kaj tiam li kompren'os, kio'n la hom'ar'o bezon'as, por ating'i fin'e pac'o'n inter la gent'o'j.

Tio'n, kio'n la hom'ar'o bezon'as, ni ne dev'as nun pli'e dezir'i, ni ne dev'as kun grand'a mal'facil'ec'o kaj dub'a rezultat'o prov'i ĝi'a'n kre'ad'o'n — ĉar ĝi jam ekzist'as, kiel sen'dub'a, plen'e palp'ebl'a fakt'o. Ni dev'as nur sub'ten'i ĝi'n.

Neni'a'j kompromis'a'j paliativ'o'j, neni'a'j sagac'a'j politik'a'j kontrakt'o'j don'os pac'o'n al la hom'ar'o. Sed ju pli la esperant'ism'o fort'iĝ'os en la mond'o, ju pli oft'e la hom'o'j el divers'a'j gent'o'j kun'venad'os kaj inter'rilat'ad'os sur neŭtral'a fundament'o, des pli ili kutim'os si'n kompren'i kaj am'i, des pli ili sent'os, ke ili ĉiu'j hav'as egal'a'j'n kor'o'j'n, egal'a'j'n mens'o'j'n, egal'a'j'n ideal'o'j'n, egal'a'j'n sufer'o'j'n kaj dolor'o'j'n, ke ĉia inter'gent'a mal'am'o est'as nur rest'aĵ'o el la temp'o'j barbar'a'j. El tiu neŭtral'a fundament'o, kaj nur el tiu fundament'o, iom post iom el'kresk'os tiu est'ont'a unu'ig'it'a kaj pur'e hom'a hom'ar'o, pri kiu rev'is la profet'o'j de ĉiu'j gent'o'j kaj temp'o'j.

Se vi, membr'o'j de la Kongres'o de Ras'o'j, vol'as, ke vi'a'j labor'o'j don'u real'a'j'n frukt'o'j'n, vi sci'os, kio'n vi dev'os far'i.